ویروس کرونا (با نام رسمی سارس-کرونا-۲) ممکن است با درگیری گسترده و ایجاد نارسایی ریه و در نهایت اعضای دیگر مانند قلب و کلیه، موجب بیماری کرونای شدید و احتمالا مرگ شود. از پژوهش‌های پیشین درباره بیماری‌های مشابه مانند سارس و مرس و پژوهش‌های مقدماتی کرونای ۲۰۱۹، به نظر می‌رسد که بیماری شدید محصول نارسایی ابتدایی سیستم ایمنی است در سرکوب ویروس. مرگ فزایندهٔ سلولهای کلیدی در ریه و التهاب و برانگیختگی افسارگسیخته و فراگیر سیستم ایمنی، باعث نارسایی ریه و قلب و کلیه و نیاز به مراقبت‌های ویژه می‌شود.
با توجه به اینکه عامل این بیماری، ویروس جدیدی است که اخیرا از حیوانات به انسان منتقل شده، درمان اختصاصی برای ریشه‌کن کردن آن در دسترس نیست و درمان استاندارد فعلی شامل درمان‌های نگه‌دارنده مانند تنظیم اکسیژن خون و حفظ عملکرد اعضای حیاتی مانند ریه، قلب و کلیه است.
برای کشف داروی ضدکرونا جستجوی وسیعی با شتاب آغاز و درمان‌های آزمایشی مختلفی در سرتاسر جهان بکار گرفته شده‌اند. این داروها را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:
- داروهایی که مستقیما ویروس کرونا را هدف گرفته و از ورود، تکثیر و پخش شدن آن در بافت‌های بدن جلوگیری می‌کنند. از داروهایی که آزمایشی برای درمان کرونا استفاده شده‌اند می‌توان به کلروکین، ریباویرین، اُسلتامیویر یا همان تامی‌فلو، لوپیناویر/ریتوناویر (Lopinavir/Ritonavir)، و رمدسیویر (Remdesivir) اشاره کرد.
- درمان‌هایی که ممکن است سیستم ایمنی را برای سرکوب و پاکسازی ویروس کرونا تقویت کنند، مانند تجویز اینترفرون یا تزریق پلاسمای حاوی ایمونوگلوبولین (پادتن) ضد ویروس کرونا.
- روش‌های بازدارنده و تنظیم کننده بیش‌فعالی ایمنی و التهابی مانند استفاده از کورتیکواستروئید‌ها (کورتن) و داروهای فروکاهنده اختصاصی سیستم ایمنی از قبیل توسیلیزومپ (Tocilizumab) که مانع اثر اینترلوکین ۶ می‌شوند که یک مولکول مهم در التهاب است. از سلولهای بنیادی مزانشیمی (Mesenchymal) هم که خواص تنظیم ایمنی دارند استفاده شده است.
داروهای ضدویروس کرونا
اگرچه در حال حاضر هر روز داروهای تازه‌ای برای درمان کرونا مطرح و در مراکز درمانی کشورهای گوناگون استفاده می‌شوند، این درمان‌ها محدود، صرفا آزمایشی و مقدماتی بوده و مراحل تایید دارو را نگذرانده‌اند. نتایج چنین مطالعاتی باید قابل تکرار باشند و پس از ارزیابی پژوهشگران و مراجع تخصصی، داروهای مناسب برای ارزیابی‌های وسیع‌تر و نهایی یعنی کارآزمایی‌های بالینی دقیق و کنترل شده انتخاب شوند. تعیین کارایی، مزیت‌ها و الویت‌ها، دوز و موارد استفاده و عوارض جانبی داروها کاری بس پیچیده و دقیق است و فقط پس از گذراندن مراحل چندگانه کارآزمایی‌های بالینی با کیفیت میسر می‌شود.
نگاهی به بانک اطلاعاتی سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که هم‌اکنون بیش از ۷۰۰ کارآزمایی بالینی در جهان برای درمان کرونا در جریان است. این سازمان با همکاری شماری از کشورهای آسیایی، اروپایی، آمریکایی و آفریقای جنوبی برنامه‌ای را با عنوان کارآزمایی همبستگی راه‌اندازی کرده تا به جای مطالعات محدود و کوچک محلی، امکان کارآزمایی‌های وسیع‌تر و مناسب بین‌المللی را فراهم کند و قدرت ارزیابی درمان‌های جدید را بالا ببرد.
در این طرح بر اساس مطالعات ابتدایی، این داروها برای کارآزمایی بالینی انتخاب شده‌اند: رمدسیویر (Remdesivir)، لوپیناویر/ریتوناویر، اینترفرون بتا و کلروکین/هیدروکسی کلروکین.
لوپیناویر/ریتوناویر
در دسترس بودن داروهای ضد اچ‌آی‌وی/ایدز سبب شد این داروها در ابتدای شیوع کرونا امتحان شوند اما تا حال نتایج چندان امیدوارکننده نبوده است. برای مثال می‌توان از ترکیب لوپیناویر/ریتوناویر نام برد که در چین و برخی کشورهای دیگر برای درمان کرونا گسترده استفاده شد. بر اساس گزارشی که اخیرا منتشر شده، ترکیب این دو دارو در بیماران وخیم تاثیری بیش از درمان‌های حمایتی نشان نداده است.
رمدسیویر
رمدسیویر داروی آزمایشی شرکت جیلید Gilead برای ویروس ایبولا در سال ۲۰۱۵ بود و در آزمایش‌های ابتدایی این شرکت در ژانویه ۲۰۲۰، فعالیت ضد‌کرونای خوبی در سلولهای آزمایشگاهی نشان داد. این اولین دارویی بود که در آمریکا برای موارد شدید کرونا امتحان اما بعد به کارآزمایی‌های بالینی محدود شد.
در حال حاضر این دارو مراحل گوناگون کارآزمایی‌های بالینی را در چند کشور می‌گذراند از جمله آمریکا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، بریتانیا، کره‌جنوبی و چین. نتایج فاز ۳ این مطالعات از ماه آینده میلادی اعلام خواهد شد.
کلروکین
کلروکین و نوع کم عارضه‌تر آن هیدروکسی‌کلروکین، داروهای ضد‌مالاریا هستند که بدلیل خواص تنظیم سیستم ایمنی در درمان تعدادی از بیماری‌های خودایمنی مانند آرتریت روماتوئید و لوپوس نیز استفاده شده‌اند. علاوه بر این، کلروکین در سلولهای آزمایشگاهی خواص ضدویروس نشان داده و اخیرا و پس از شیوع کرونا بعنوان کاندیدایی ارزان و در دسترس در چین و چند کشور دیگر استفاده شد، نتایج اولیه این گزارش‌ها از چین و فرانسه ضد ونقیض بوده است. گزارش اخیر مرکز پزشکی شواهدنگر وابسته به دانشگاه آکسفورد (CEBM) بر اساس جمع‌بندی مطالعات موجود، شواهد را برای استفاده روتین از کلروکین در درمان کرونا کافی و مستدل نیافت و استفاده از آن را تنها برای کارآزمایی‌های بالینی توصیه کرد.
این مرکز تقریبا دو هفته پیش گزارش دیگری در وب‌سایتش منتشر کرد و به بازبینی مطالعات پیشین یا ابتدایی برخی از داروهای رایج، مانند ریباوارین، در بیماری‌های سارس، مرس و کرونا پرداخت و به این نتیجه رسید که هنوز هیچکدام به نتایج قطعی نرسیده و در برخی موارد عوارض جانبی نگران کننده هم بوده‌اند. این گزارش نیز بر لزوم کارآزمایی‌های وسیع‌تر و کامل‌تر بالینی تاکید کرده بود.
فاوی‌پیراویر
یکی از داروهایی که اخیرا در ایران هم خبرساز شده فاوی‌پیراویر (Favipiravir) ساخت شرکت تویاما-فوجی‌فیلم ژاپن است که پیشتر تایید دولت ژاپن را فقط برای درمان موارد بسیار خاص بیماری‌های ویروسی مثل آنفلوانزای مقاوم به درمان دریافت کرده بود. پس از همه‌گیری کرونا، این دارو در چین آزمایشی استفاده شد اما نتایج به نظر مطلوب آنها در مراحل مقدماتی است و تکمیل کارآزمایی بالینی در ژاپن و کشورهای دیگر چند ماه طول می‌کشد.
APN01 ای‌پی‌ان۰۱
داروی دیگری که بتازگی در سلولهای آزمایشگاهی، تعداد ویروس را کاهش قابل ملاحظه‌ای داده به نام APN01 شناخته می‌شود. در غشای بعضی سلولهای انسان آنزیمی هست به نام ‘مبدل آنژیوتانسین دو ‘. ویروس کرونا از این آنزیم بعنوان گیرنده استفاده می‌کند تا خود را به درون سلول برساند. APN01 شبیه‌سازی شده همین پروتئین است که ویروس را به خود جذب کرده و مانع چسبیدن آن به گیرندهٔ سلول و ورود به آن می‌شود. این دارو در فاز اول کارآزمایی بالینی است که نتایج آن بتدریج و در ماه‌های آینده منتشر خواهد شد.
تجویز کورتن برای کرونا
درمان کورتیکوستروئیدی (کورتن) در بیماری‌های وخیم ویروسی تیغ دولبه است؛ از طرفی ممکن است باعث تضعیف سیستم ایمنی و قابلیت آن در مهار ویروس شود و از طرفی ممکن است با کاستن از شدت واکنش‌های التهابی در بهبود بیماران موثر باشد. کورتنها در نارسایی تنفسی و التهاب گسترده ناشی از آنفلوانزا و سارس و مرس استفاده شدند اما بر سر اثربخشی آنها اختلاف نظر وجود دارد. یک بازنگری پژوهش‌های پیشین که اخیر در مجله پزشکی لانست منتشر شد، شواهد مستدلی برای مفید بودن کورتنها نیافت و عوارض احتمالی آنها را گوشزد کرد.
به دلیل نتایج بغرنج قبلی و در نبود تحقیقات کافی، سازمان جهانی بهداشت در حال حاضر استفاده از کورتنها را در درمان کرونا توصیه نمی‌کند، البته برخی متخصصان در مرحله خاصی از بیماری آنها را در ترکیب با داروهای دیگر تجویز می‌کنند. کارآزمایی‌های بالینی برای ارزیابی این نوع درمان در جریانند.
درمان‌های آزمایشی کوچک و انسان‌دوستانه یا کارآزمایی‌های وسیع بالینی کنترل شده؟
در مقاله‌ای در شمارهٔ اخیر مجلهٔ انجمن پزشکی امریکا (JAMA)، آندره کلیل، از بخش بیماری‌های عفونی دانشگاه نبراسکا، یادآور شد که در همه‌گیری ایبولا تعداد فراوانی از این داروها مانند کلروکین، فاوی‌پیراویر، آنتی‌بادی‌های مونوکلونال، پلاسمای حاوی پادتن و غیره، آزمایش شدند بی‌‌آنکه در نهایت فایده و بی‌خطری هیچکدام ثابت شود.
او در جواب این سوال که چرا درمان جدیدی در نهایت پیدا نشد مسئله را تا حد زیادی به این مربوط دانست که مطالعات بالینی این داروها روی افرادی کم‌شمار و بدون گروه شاهد انجام شده شده بود یعنی به همه بیماران این داروها داده می‌شدند. همه‌گیری هم پیش از کارآزمایی‌های بالینی گسترده با کنترل مناسب به پایان رسید و هیچ دارویی به نتیجه قطعی نرسید.
درمان همه بیماران بدحال با داروهای آزمایشی و نداشتن گروه کنترل، در زمان همه‌گیری کاری انسانی تلقی می‌شود اما باید در نظر داشت بسیاری از درمان‌های جدید و آزمایشی در نهایت بی‌فایده یا کم‌فایده یا پرعارضه شناخته و از دور خارج می‌شوند. مطالعات بالینی ناقص و بدون کنترل ممکن است سبب ادامه درمان‌های نارسا و مضر شوند و شانس بیماران را برای داروهای جدید و موثر از بین ببرند.
دکتر کلیل، در اشاره به مضرات مطالعات ضعیف، کنترل نشده و نامناسب در همه‌گیری کرونا گفت: “نباید اجازه دهیم که تراژدی نیافتن دارویی جدید و مناسب پس از همه‌گیری، دوباره اتفاق بیفتد.”