پروژه فضایی آرتمیس که به زودی قرار است از سوی سازمان فضایی آمریکا ناسا کلید بخورد، بحث‌های متفاوتی برانگیخت. از یک سو، این پروژه می‌تواند به رویای دیرینه بشر برای ادامه، اکتشاف، دستیابی، و اعزام انسان به فضا تحقق بخشد، و از سوی دیگر، برخی این پروژه را در چهارچوب یک مسابقه فضایی بین ابرقدرت‌های آمریکا، روسیه، و چین می‌نگرند، و بالاخره گروهی هم به دلیل نابرابری‌های عمیق درآمد، آموزش و بهداشت برای انسان‌های روی زمین و آلودگی‌هایی که برای طبیعت به بارخواهد آورد، منتقد جدی آن با بودجه‌های نجومی هستند. آیا پروژه آرتمیس در زمینه یک مسابقه فضایی است؟ تا چه اندازه گسترش تکنولوژی واجرای پروژه‌های فضایی به کیفیت بهتر زندگی انسانی می‌انجامد ؟
پروژه آرتمیس چیست؟
در چارچوب برنامه فضایی آرتمیس برای سال ۲۰۲۴، حضور و همکاری ۱۸ فضانورد در نظر گرفته شده است که ۹ نفر آنها زن هستند. یاسمین مقبلی، خلبان و فضانورد ایرانی‌تبار، نیز عضو این گروه است که از میان ۱۸ هزار داوطلب، برای شرکت در این دوره برگزیده شده است. مدیر ناسا محل تولد اصلی پروژه فضایی آرتمیس برای اعزام انسان به ماه را ایالت آلاباما، یعنی مرکز پرواز و پرتاب سفینه فضایی عنوان کرده است. این موضوع باعث ناامیدی مقامات ایالت تگزاس شد که خواهان میزبانی این پروژه برای فرصت‌های شغلی بودند.
«آرتمیس ۱» قرار است بدون انسان وارد مدار مدار ماه شود. «آرتمیس ۲» با سرنشین انسانی به مدار دورماه خواهد رفت، و بالاخره «آرتمیس ۳» در سال ۲۰۲۴ ماموریت اصلی خود را برای بردن فضانوردان به کره ماه انجام خواهد داد. آژانس فضایی ناسا اعلام کرده که دو فضاپیما به نام‌های SLS و Orin را نیز همزمان به منظور سنجش قابلیت ارتباطی به مدار ماه خواهد فرستاد. نقطه عطفی که در گزارش ناسا در پیوند با پایگاه آرتمیس وجود دارد، ایجاد یک مرکز پژوهشی و اکتشاف دایمی در دهانه شکلتون در قطب جنوب سطح کره ماه است که می‌تواند میزبان ۴ فضانورد به مدت یک هفته باشد. این پایگاه توسط دو سیستم متحرک همراهی و پشتیبانی خواهد شد؛ شامل یک وسیله نقلیه متحرک برای تسهیل حرکت فضانوردان در سطح ماه و یک سکوی متحرک قابل سکونت که می‌تواند به مدت ۴۵ روز سفرهای دورفضایی برای اعزام فضانورد به مریخ را حمایت کند.
بودجه پروژه فضایی آرتمیس
مجموعه بودجه‌ای که از سوی ناسا برای تحقق پروژه آرتمیس در مدت ۵ سال درخواست شده است، بالغ بر ۲۸ میلیارد دلار است که شامل توسعه سیستم موشکی فضاپیما و «سیستم اولیه فرود انسان»، و نیز طرح توسعه، آزمایش و راه‌اندازی فضاپیما در ماه خواهد بود. در مورد صرف این بودجه، انتقادات جدی وجود دارد. منتقدان می‌گویند بر اساس سایت ourworldindata.orgنابرابری‌های اجتماعی میان آمریکایی‌ها و نیز در کشورهای دیگر، بسیار عمیق است. نمونه‌وار، در آمریکا دارایی سه نفر ثروتمند بالای جدول مساوی با درآمد ۵۰ درصد جمعیت است. ثروت ۲۷۷۵میلیاردر جهان برابر با ۱۳ تریلیون دلار است، در حالی که نصف جمعیت جهان با کمتر از ۵ دلار زندگی می‌کنند. در بسیاری از کشورهای آفریقایی از هر ده کودک، یک کودک پیش از ۵ سالگی می‌میرد، در حالی که این رقم برای اروپا و شرق آسیا تنها یک در ۲۵۰ کودک است. با وجود این نابرابری ریشه‌دار در جهان، تا چه اندازه هزینه ۲۸ میلیاردی برای چنین پروژه‌هایی درراستای بهبود کیفیت وضعیت بشر است؟ امروز اپیدمی کرونا این نابرابری را بیش از هر دوران دیگری عمیق‌تر کرده است و در برابر چشم جهانیان نهاده است.
چرا نام سفینه‌های پرواز به فضا از اسطوره‌های باستانی است؟
آرتمیس در اسطوره‌های رومی و نیز یونانی و زبان لاتین، همان «دیانا» است. آرتمیس در اساطیر یونانی ایزدبانوی شکارو طبیعت وحش است. دکتر سعید فاطمی در کتاب مبانی فلسفی یونان و رم، آرتمیس و آپولون را خواهر و برادر دوقلویی می‌داند که دختر لئو و زئوس، خدایان یونانی است. آپولون خدای موسیقی و هنر است. آپولو نام اولین سفینه‌ای بود که پای نخستین بشر، نیل آرمسترانگ، را به فضا باز کرد. حالا پروژه دوقلوی آن، آرتمیس، قرار است پای اولین زن و نخستین رنگین‌پوست را به ماه باز کند. ریشه نام آرتمیس کاملا روشن نیست. چارلز آنتون (۱۸۶۷-۱۷۹۷)، استاد دانشگاه کلمبیا، در یک لغت‌نامه کلاسیک ریشه این لغت را از واژه‌های ایرانی آرتا یا آرته می‌داند که در فرهنگ اوستایی به مفهوم خوب و پاک است. اسمیت رودیر، ایران‌شناس معاصرآلمانی، از آرتمیس به عنوان فرمانده بخشی از نیروی دریایی ایران در حمله خشایارشاه هخامنشی به یونان در سال ۴۸۰ پیش از میلاد، نام برده است. جالب آن است که اسامیهمه سفینه‌های فضایی، برگرفته از نام‌هایی اسطوره‌ای است. نام ماه‌نورد چینی، «چانگ ایی»، به یک اسطوره قدیمی آن کشور باز می‌گردد که خرگوشی در ماه، حیوان دست‌آموز این الهه بوده است. اعزام و اکتشاف در فضا همواره جزو رویاهای بشر بوده است و انتخاب نام‌های اسطوره‌ای شاید به این واقعیت بر می‌گردد که انسان خواهان تحقق این آرزوهای افسانه‌ای است.
منتقدان در آمریکا
پروژه فضایی آرتمیس منتقدانی جدی در خاک آمریکا دارد. مجلس نمایندگان آمریکا در لایحه پیشنهادی خود از ناسا خواسته است که اعزام انسان به فضا را ۴ سال عقب بیندازد و در سال ۲۰۲۸پروژه خود را عملی کند تا قادر به تمرکز بیشتری برای پروژه اعزام فضانورد به مریخ باشد. مدیرعامل‌های دو شرکت SpaceX و Roskosmos نیز در حساب‌های کاربری توییتر خود از ساخت سیستم موشک فوق‌سنگین پرتاب فضایی SLS تحت هدایت شرکت بوئینگ و با سفارش ناسا برای ماموریت‌های فضایی مسافت دور، انتقاد کردند و افزودند: «مشکل اصلی SLS استفاده مجدد نشدن از آن است. این به مفهوم از بین رفتن موشکی با ارزش میلیاردی، پس از پرتاب است. یک تراژدی صد درصدی.» و البته یک تراژد صد درصدی برای محیط زیست.
انتقادهای جهانی
یکی از ماموریت‌های پروژه آرتمیس، رفتن به کره مریخ است. در این مورد نگرانی‌هایی وجود دارد؛ از جمله خطر انتقال گونه‌هایی از حیات میکروبی زمینی به سیاره مقصد (مریخ) و آلوده‌سازی آن. نکته دیگر، وجود میدان مغناطیسی زمین است که امروزه ما قادریم در محیط‌هایی نظیر ایستگاه فضایی بین‌المللی، از جمله ماه، مصون از تشعشعات کیهانی فعالیت کنیم. در مریخ چنین میدان مغناطیسی‌ای وجود ندارد. بر آن مبنا، فضانوردانی که قرار است در یک سفر حداقل شش ماهه به مریخ اعزام شوند، در معرض گونه‌های مختلف تشعشات کیهانی قرار خواهند گرفت. در نتیجه، آسیب به انسان‌های اعزام شده، خطرات زیست‌محیطی و آلوده‌سازی سیاره مقصد، انتقادات اصلی به چنین پروژه‌های بلند پروازانه‌ای است. افزون برآن، عوامل دیگری نیز هست که احتمال مرگ یا آسیب به فضانوردان را نقویت می‌کند؛ از جمله مراحل اولیه سفرفضایی که با پرتاب موشک همراه است، زباله‌های فضایی که ممکن است به فضاپیماها اصابت کنند، بی‌وزنی که سیستم بدن را سردرگم می‌کند و برای مثال بدن توانایی تشخیص پر شدن مثانه را ندارد.
تکنولوژی باید بتواند به زندگی بهتر و کاهش فاصله طبقاتی کمک کند، ولی هزینه‌های میلیاردی برای چنین پروژه‌هایی حتی از زاویه نظام سرمایه‌داری، غیرعقلایی است. دکتر عبدی جوادزاده، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه فلوریدا، معتقد است که چنین سرمایه‌گذاری‌هایی حتی سودزایی ندارد. چنین خلاقیت‌هایی باید محصولی تولید کند که مصرف کننده قادر به خرید آن باشد. در حالی که تولید به سرعت فزونی می‌گیرد، دستمزدها کاهش می‌یابد و جایی برای مصرف شهروندان نمی‌گذارد. «من معتقدم تا به حال اعزام به فضا به ندرت مناطقی را که بتوان درآن سرمایه‌گذاری با تضمین سودازایی داشته باشد، ایجاد کرده، اما هدف سرمایه‌داری، حرکت در فضا برای کشف و ایجاد مناطق جدید برای سرمایه‌گذاری منفعت زاست.»
سابقه پرواز به فضا و ماه در جهان
نخستین فضانورد جهان، یوری گاگارین (۱۹۲۴-۱۹۶۸) از شوروی سابق بود که در سال ۱۹۶۱ به مدت ۱۰۸ دقیقه مدار زمین را به‌طور کامل پیمود. این نقطه‌عطف که در دل جنگ سرد صورت می‌گرفت، آغاز مسابقه فضایی بین کشورهای قدرتمند جهان بود. او ۸ سال بعد در یک سانحه هوایی کشته شد. دو سال پس از اعزام گاگارین، شوروی والنتینا ترشکوا را به عنوان اولین زن فضانورد به فضا فرستاد. بالاخره در سال ۱۹۶۹، نیل آرمسترانگ (۲۰۱۲-۱۹۳۰)، خلبان و مهندسهوافضا، برای نخستین بار در پروژه ای به نام «آپولو ۱۱» از سوی ناسا توانست بر روی ماه گام نهد. او پس از شرکت در جنگ کره به نیروی هوایی آمریکا و بعد‌ها به ناسا پیوست. آن فرود بر سطح ماه، در میان مسابقه فضایی میان دو ابرقدرت آمریکا و شوروی شکل گرفت. اتحاد جماهیر شوروی برنامه اعزام فضانوردان را پس از انفجار ۴ راکت آزمایشی، در میانه دهه ۷۰ متوقف کرد و آن مسابقه به روندی کُند افتاد. یوجین سرنان، فرمانده ماموریت آپولو ۱۷، آخرین فضانورد ناسا بود که در دسامبر ۱۹۷۲ بر روی ماه قدم گذاشت. تا کنون ۱۲ فضانورد که همه آمریکایی‌های مذکر بوده‌اند، موفق شده‌اند بر سطح کره ماه قدم بگذارند. حال با وارد شدن چین به این مسابقه، بازار اعزام به فضا دوباره گرم شده است.
براساس گزارش تلویزیون دولتی چین، در دسامبر ۲۰۲۰این کشور موفق شد با کاوشگر «چانگ ای – ۵» را به ماه بفرستد و ضمن نصب پرچم آن کشور، به جمع‌آوری نمونه‌هایی از خاک و سنگ ماه و انتقال آن به زمین بپردازد. این کشور فعالیت‌های خود را شدت بخشیده است و یک ماموریت فضایی هم در راه مریخ دارد و در نظر دارد تا سال ۲۰۲۲ ایستگاهی فضایی به نام «کاخ آسمانی» با ظرفیت ۶ فضانورد بنا کند. در حالی که چین همکاری‌های خود را با آژانس فضایی اروپا وسعت بخشیده است، مقامات آمریکایی می‌گویند برنامه‌های فضایی چین ماهیت نظامی دارد و به این دلیل، اکثر همکاری‌های فضایی با آن کشور را به علت مسایل امنیت ملی ممنوع کرده است. فضاپیماهای کشورهای دیگری مثل هند و اسرائیل که تلاش کردند در این مسابقه وارد شوند، برای فرود به ماه ناکام ماندند.