نگاهی گذرا به تاریخچه راه آهن در ایران
پیش از آنکه به سراغ راه آهن سراسری ایران برویم، بد نیست نگاهی نیز به تاریخچه راه آهن در کشورمان پیش از احداث این خط آهن، داشته باشیم. پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه‌آهن در ایران به حدود سال ۱۲۲۶ هجری شمسی باز می گردد؛ در آن زمان خط آهنی از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی کشیده شد که بقایای آن هنوز در مسیر رشت به پیربازار دیده می شود و یک لوکوموتیو بخار نیز از آن زمان در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد.
در حدود سال ۱۲۶۴ خورشیدی، خط راه آهن محمودآباد (سواحل جنوبی دریای خزر) به آمل احداث شد و قرار بود تا تهران ادامه یابد؛ اما پس از کارشکنی های پیمانکارهای بلژیکی، خطوط آن برچیده شد و برای احداث تلگراف به کار رفت. در سال ۱۲۶۱ خورشیدی یک خط تراموا بین تهران و شاه عبدالعظیم به طول ۸۷۰۰ متر و عرض یک متر کشیدند. تراموا نوعی واگن است که بر روی ریل‌هایی که در خیابان قرار داده شده اند حرکت می‌کند. این تراموا به وسیله مسیو بواتال فرانسوی اجرا و بعدها به یک بلژیکی واگذار شد.
در آبان ماه ۱۲۶۹، با امضای پیمان‌نامه میان ناصرالدین شاه قاجار و روسیه تزاری، ایران از ساخت راه آهن تا ده سال محروم شد و این محدودیت در آذرماه سال ۱۲۷۸، با پذیرفتن شروط وام ۶۰٬۰۰۰٬۰۰۰ فرانکی روسیه توسط مظفرالدین‌شاه برای ده سال دیگر ادامه یافت.
در حدود سال ۱۲۹۷، راه آهنی از بوشهر تا برازجان به طول ۶۰ کیلومتر توسط انگلستان احداث شد که بیشتر جنبه نظامی داشت. در پایان جنگ جهانی اول، انگلستان پیشنهاد فروش این راه آهن را به شهرداری بوشهر داد اما از آنجا که بودجه کافی برای این کار وجود نداشت، این مسیر توسط سازندگانش جمع‌آوری شد و مصالح آن به بصره انتقال پیدا کرد.
ساخت نخستین مسیر از خطوط ریلی موجود که در حال حاضر نیز در کشور از آن استفاده می شود، مربوط به سال ۱۲۹۵ و مسیر تبریز به جلفا است که ۱۴۹ کیلومتر طول دارد و از آن با عنوان اولین و تنها خط برقی کشور یاد می کنند.
در سال ۱۲۹۹ نیز راه آهن میرجاوه به زاهدان افتتاح شد و کم کم زمزمه هایی از ساخت راه آهن سراسری به گوش رسید…
در روز چهارم اسفند ماه سال ۱۳۰۵ خورشیدی بود که لایحه تاسیس راه آهن سراسری ایران به تصویب نمایندگان شورای ملی رسید و در ۲۳ مهرماه سال ۱۳۰۶، کلنگ ساخت آن به طور رسمی بر زمین زده شد. ساخت راه آهن از سه نقطه جنوب و مرکز و شمال صورت گرفت و در طی ۱۱ سال به اتمام رسید.
اولین شرکتی که برای نقشه‌برداری و ساخت ساختمان راه آهن سراسری نماینده اش را روانه ایران کرد، کمپانی ساختمانی یونس آمریکایی بود. پس از بررسی های متعدد توسط مهندسان مشاور آمریکایی قرار بر این شد که فاز نخست خط آهن سراسری در جهت کلی شمال شرقی- جنوب غربی از دریای خزر به خلیج فارس ساخته شود.
در آن زمان ملاحظات سیاسی و نظامی بیش از همه ذهن رضاشاه را به خود مشغول کرده بود چرا که او می خواست از احداث هرگونه خط شمال به جنوب و شرق به غرب پرهیز کند و از مرزهای هند، عراق و ترکیه هم دوری گزیند و حتی الامکان از خطوط آهن شوروی در آذربایجان شوروی و جمهوری های آسیای میانه و نیز از شبکه راه آهن بریتانیا در عراق و هند نیز فاصله گیرد. وی همچنین تصمیم گرفت که این خط به هیچ شهر بزرگی به جز پایتخت، نرود و بیشتر از مناطق چادرنشین که تسلط بر آنها برای حکومت مرکزی حایز اهمیت بود، بگذرد.
در آن زمان روزنامه های غربی خبر ساخت راه آهن سراسری در ایران را با چنین تیتری منتشر کردند:
شاه ایران راه آهنی ساخته که از هیچ کجا به هیچ کجا می رود؛ از بندری بی نام و نشان در خلیج فارس به بندری بلا استفاده در حاشیه شرقی دریای خزر
برای اینکه هزینه ساخت این راه آهن از سرمایه داخلی تامین شود و تحمل هزینه آن نیز برای ملت ایران طاقت فرسا نباشد، قبل از شروع به ساخت راه آهن، دولت وقت چاره ای برای آن اندیشید و قانون انحصار قند و شکر و چای را وضع کرد و در نهم خرداد ۱۳۰۴ به تصویب مجلس شورای ملی رساند. بر اساس این قانون، از هر سه کیلو قند و شکر، دو ریال و از هر سه کیلو چای شش ریال مالیات اخذ می شد و درآمد حاصله از آن را صرف هزینه ساختمان راه آهن سراسری می کردند.
سرانجام با همه ماجراها و حرف و حدیث ها، راه آهن سراسری در ۲۷ مرداد ماه ۱۳۱۷ به پایان رسید. در روز سوم شهریورماه ۱۳۱۷ این خط با تشریفاتی خاص افتتاح و بهره‌برداری از آن آغاز شد.
البته ساخت این راه آهن به همین جا ختم نشد و محمدرضا شاه پهلوی در طول اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۱، این راه آهن را برای پیوند تهران به مشهد، تبریز و اصفهان امتداد داد.
امروزه یکی از شاخص ترین آثاری که از این خط آهن می شناسیم، پل ورسک است که از پل های مهم این مسیر به شمار می رود.
