پرواز والنتینا ترشكوا نخستین زن كیهان‏‌نورد به فضا / 16 ژوئن 1963

در 16 ژوئن 1963میلادی والنتینا ترشكوا اولین زن فضانورد جهان از شوروی، پرواز فضایى خود را با سفینه‏ای به نام وستوك 6 آغاز نمود. او زمانی در مدار زمین قرار گرفت كه بیكوفسكی، فضانورد دیگر شوروی، مشغول گردش به دور كره زمین بود. والنتینا ترشكوا كه دو سال بعد از پرواز یوری گاگارین اولین مرد فضانورد جهان به فضا رفت، در مدت 70 ساعت و 50 دقیقه، چهل و هشت بار كره زمین را دور زد.

 فاصله‌ی زمانی میان رفتن نخستین مرد فضانورد به مدار تا نخستین زن فضانورد (که هر دو اهل شوروی سابق بودند) فقط دو سال بود؛ یعنی فاصله‌ی میان مأموریت وستوک ۱ و وستوک ۶٫ اما این بازه‌ی زمانی میان نخستین مرد فضانورد آمریکایی تا نخستین زن فضانورد آمریکایی ۲۲ سال طول کشید؛ از مأموریت فریدام ۷ تا شاتل فضایی چلنجر در مأموریت ۷- STS. برای چین این بازه‌ی زمانی حدود هشت سال و نیم بود از مأموریت شِنژو ۵ تا شِنژو ۹٫ نخستین فضانورد اهل بریتانیا، کره‌ی جنوبی، و ایران همه زن بودند. تا امروز ۵۶ زن از میان ۵۲۵ مسافر فضا به مدار رفته‌اند که از میان آن‌ها از کشورهای چین، هند، فرانسه، بریتانیا، کره‌ی جنوبی و ایران فقط یک زن، از کشورهای کانادا و ژاپن ۲ زن، و از روسیه (شوروی) ۳ زن به فضا رفته‌اند و بقیه‌ی فضانوردان زن آمریکایی بوده‌اند (البته انوشه انصاری نیز نه از سوی کشور ایران بلکه از سوی ایالات متحده به فضا سفر کرده است).

درست است که نخستین و دومین زنی که به فضا رفتند اهل شوروی بودند، از کلّ زنان مسافر فضا فقط یک نفر دیگر اهل این کشور بوده و روسیه از سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۶) زنی را به فضا ارسال نکرده است. هرچند که زنان فضانورد اهل فرانسه، بریتانیا، کره‌ی جنوبی، و ایران همه در برنامه‌های فضایی شوروی یا روسیه به فضا رفته‌اند.

والنتینا ترشکوا؛ نخستین زن فضانورد تاریخ

پس از پرواز یوری گاگارین، نخستین فضانورد جهان، در سال ۱۹۶۱ به فضا سرگئی کرولوف، مهندس موشک‌های فضایی و برنامه‌ریز برنامه‌های فضایی شوروی، به این فکر افتاد که خوب است زنی را هم به فضا بفرستند تا عنوان نخستین زن فضانورد هم از آنِ فضانوردی روس شود. یک سال بعد، والنتینا ترشکوا (Valentina Tereshkova) برای پیوستن به گروه پنج‌نفره‌ی زنان فضانورد از میان بیش از ۴۰۰ داوطلب انتخاب شد. شرایط پذیرش آن‌ها این بود که چترباز، زیر ۳۰ سال، با قد کمتر از ۱۷۰ سانتی‌متر، و وزن کمتر از ۷۰ کیلوگرم باشند. والنتینا در آن زمان ۲۵ ساله و دارای گواهینامه‌ی چتربازی بود.

برخی معتقد بودند که روس‌ها فقط می‌خواهند یک بار زنی را به فضا بفرستند تا ببینند که آیا آن‌ها هم می‌توانند سختی سفر فضایی را همچون مردان تحمل کنند یا نه. برخی هم فرستادن فضانورد زن به فضا را تبلیغات سیاسی برای حزب کمونیست می‌دانستند. سرانجام هم خود نیکیتا خروشچف، نخست‌وزیر وقت شوروی، انتخاب نهایی را انجام داد و از میان ۲ نفر نهایی برگزیده‌ی گروه پنج‌نفره‌ی زنان، والنتینا را برای سفر به فضا برگزید؛ زیرا علی‌رغم اینکه هم‌گروهی‌اش در آزمایش‌های عملی بهتر از او بود،‌ والنتینا التزام خود را به حزب کمونیست نشان داده بود! سرانجام روز موعود فرارسید و والنتینا ترشکوا در ۱۶ ژوئن ۱۹۶۳، سوار بر فضاپیمای وستوک ۶، به مدار زمین رفت و نخستین زن و نخستین فرد غیرنظامیِ فضانورد در جهان شد.

نخستین سال‌های زندگی

والنتینا ترشکوا در ششم مارس سال ۱۹۳۷ در دهکده‌ای در شوروی سابق و در خانواده‌ای کشاورز متولد شد. او کوچک‌ترین عضو خانواده‌ی پنج‌نفره‌شان بود. پدرش، که راننده‌ی تراکتور بود، در جنگ جهانی دوم و پیش از سه‌سالگی والنتینا کشته شد. مادرش به‌سختی سه فرزندش را بزرگ می‌کرد و والنتینا هم، که از کودکی مجبور به کار در مزرعه بود، تا ده‌سالگی به مدرسه نرفت. آن‌ها سرانجام مزرعه‌شان را ترک کردند و به شهر آمدند و والنتینا به همراه خواهر و مادرش در کارخانه‌ی نخ‌ریسی مشغول به کار شدند. او تحصیلاتش را به‌صورت مکاتبه‌ای ادامه داد و از مدرسه‌ی فنی صنعت برق فارغ‌التحصیل شد. البته این به‌هیچ‌وجه پایان تحصیلات او نبود.

والنتینا به‌شدت به اصول حزب کمونیست معتقد بود و در کارخانه به شاخه‌ی جوانان این حزب پیوست و بعدها هم تمام‌وکمال عضو حزب شد. او همچنین حین کار به باشگاه چتربازی پیوست و چترباز حرفه‌ای شد.

زمانی که یوری گاگارین به فضا رفت والنتینا به همراه خواهر و مادرش مشغول به کار بود. همان زمان مادرش به این نکته اشاره کرد که فضانورد بعدی باید زن باشد و همین الهام‌بخش والنتینا شد.

در اتحاد جماهیر شوروی هر شخصی حق داشت برای شرکت در برنامه‌های فضایی تقاضانامه پُر کند. والنتینا هم داوطلب شد و به‌سبب داشتن گواهینامه‌ی چتربازی و سایر شرایط، نسبتاً آسان پذیرفته شد. در این برنامه‌ها زنان همپای مردان در آموزش‌ها و آزمایش‌ها شرکت می‌کردند. آموزش‌ها و تمرین‌ها، که یک سال و نیم طول کشید، شامل پرواز در حالت بی‌وزنی، آزمون‌های تنهایی، آزمایش نیروی گریز از مرکز، درس‌های نظری درباره‌ی موشک‌ها و مهندسی و طراحی فضاپیماها، ۱۲۰ پرش با چتر، و آموزش خلبانی میگ بود. انتخاب‌ها و آموزش‌ها همه به‌صورت مخفی و سرّی انجام می‌شدند و حتی خانواده‌های این افراد نمی‌دانستند که آن‌ها برای برنامه‌ی فضایی آموزش می‌بینند. مادر والنتینا زمانی فهمید دخترش عازم فضاست که این برنامه از رادیو اعلام همگانی شد. هویت دیگر داوطلبان تا دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی اعلام نشد. والنتینا تنها سرنشین فضاپیمای وستوک ۶ بود؛ فرصتی که نصیب هیچ زن دیگری نشد. او حدود سه روز در مدار بود و ۴۸ بار به دور زمین گشت که بیش از مجموع حضور فضانوردان آمریکایی در فضا تا آن زمان بود.

در این پرواز مشکلاتی وجود داشت که در آن زمان منتشر نشد و تازه بعد از فروپاشی نظام شوروی و در خاطرات کرولف و دیگران به آن‌ها اشاره شد. البته ترشکوا ماجرا را از دید خود تا سال ۲۰۰۷ منتشر نکرد. گزارش‌ها حاکی از نارضایتی کرولوف از عملکرد او بود؛ چراکه فضانورد مجاز نبود در طول سفر هدایت فضاپیما را از حالت خودکار خارج کند و آن را به دست بگیرد ولی والنتینا این کار را کرده بود. حتی گزارش‌هایی از ناپایداری روانی او منتشر شد. اما خود والنتینا در خاطراتش عنوان کرد که سیستم هدایت خودکار فضاپیما به‌درستی کار نمی‌کرده و او در نخستین ساعات پرواز متوجه شده است که فضاپیما در مسیری قرار دارد که به جای بازگشت به زمین به مداری بالاتر می‌رود و سرانجام موجب مرگ او خواهد شد.

ترشکوا در طول سفر، ضمن ثبت همه‌ی اتفاقات، تصاویری از افق تهیه کرد که بعدها از آن‌ها در کشف برخی لایه‌های جوّ زمین استفاده شد. برخی روزنامه‌ها، برای پوشاندن این واقعیت که ترشکوا در طول سفرش غذای مناسب و کافی نخورده بود، ادعا کردند که او جیره‌ی غذایی‌اش را در سکوی پرتاب فضاپیما بین تماشاچیان تقسیم کرده است! به هر حال مسائل پشت پرده‌ی بسیاری درباره‌ی سفر والنتینا ترشکوا وجود داشت که هنوز هم حقیقت‌شان روشن نشده است. پس از ترشکوا، با اینکه برنامه‌های دیگری برای اعزام دوباره‌ی زنان به فضا وجود داشت، تا سال‌ها هیچ زنی از شوروی به فضا نرفت. همین موضوع شائبه‌ی تبلیغاتی‌بودن سفر ترشکوا را در ذهن برخی منتقدان نظام کمونیستی شوروی تقویت می‌کرد.

دومین زن فضانورد روس سِوِتلانا ساویتسکایا (Svetlana Savitskaya) بود که ۱۹ سال بعد به فضا رفت. در آن زمان پروازهای شاتل فضایی ایالات متحده آغاز شده بود و روسیه بیم داشت که در مسابقه‌ای جدید از آمریکا عقب بیفتد. بنابراین پیش دستی کرد و پیش از ارسال نخستین زن فضانورد از سوی آمریکا، دومین زن روس را هم به فضا فرستاد. اما در مجموع روس‌ها در فرستادن زنان به فضا تعلل می‌کردند و هیچ‌یک از چهار زن فضانورد دیگر که همراه ترشکوا آموزش دیده بودند هرگز به فضا سفر نکردند.

پس از پرواز وستوک ۶، دولت اتحاد جماهیر شوروی از والنتینا خواست که برای جبران خدماتش به کشور درخواستی از دولت بکند. او نیز از دولت خواست که محل کشته‌شدن پدرش در جنگ را جست‌وجو و اعلام کنند. دولت این کار را انجام داد و اکنون مجسمه‌ای از ولادیمیر ترشکوا در منطقه‌ای نزدیک مرز روسیه و فنلاند نصب شده است.

والنتینا پس از بازگشت از سفر فضایی به تحصیل مهندسی فضایی در دانشکده‌ی ژوکُوْسکیِ نیروی هوایی پرداخت و در سال ۱۹۷۷ مدرک دکتری‌اش را دریافت کرد. در سال ۱۹۶۹ گروه فضانوردان زن منحل شد. ترشکوا همچنین وارد سیاست شد و به چندین سِمَت هم منصوب شد. از ۱۹۶۶ تا ۱۹۷۴ یکی از اعضای شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی، از ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۹ عضو هیئت رئیسه‌ی این شورا، و از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۹۱ عضو کمیته‌ی مرکزی حزب کمونیست بود. او در ۱۹۷۷، با دستور رئیس‌جمهور وقت کشورش، از نیروی هوایی و گروه فضانوردان بازنشسته شد. او همچنین از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۷ عضو کمیته زنان اتحاد جماهیر شوروی بود و در سال ۱۹۷۱ به ریاست آن رسید.

والنتینا همواره عضو فعال جنبش فمینیستی شوروی بود. این جنبش خواستار آن بود که زنان شوروی حقوق همسان با مردان داشته باشند. اما او در این جنبش به‌سبب اینکه گفت: «مهم‌ترین شغل زنان مادربودن و تربیت فرزند است» بسیار مشهور شد. شنیدن این جمله از زبان زنی که خود به یکی از دشوارترین مشاغل دنیا اشتغال داشت بسیار عجیب بود.

زندگی خانوادگی

پس از پرواز والنتینا با وستوک ۶، همکارانش به‌شوخی عنوان می‌کردند که او باید با آندریان نیکلایف (Andrian Nikolayev)، تنها فضانورد مجرد آن زمان، ازدواج کند. سرانجام نیز این ازدواج صورت گرفت اما شایعه‌های بسیاری درباره‌اش بر سر زبان‌ها بود؛ ازجمله اینکه خروشچف آنان را مجبور به این ازدواج کرده است تا آن‌ها را با هم به فضا بفرستد و محققان بتوانند درباره‌ی عمل آمیزش در فضا تحقیق کنند! اما ترشکوا هرگز به هیچ پرواز فضایی دیگری اعزم نشد. آن دو در سال ۱۹۶۳ در مسکو ازدواج کردند و خروشچف و چند تن از رهبران دولتی و برنامه‌ریزان فضایی در این مراسم شرکت داشتند.

یک سال بعد، دخترشان النا به دنیا آمد. او نخستین کودک دنیا بود که هم پدر و هم مادرش فضانورد بوده‌اند. پزشکان نگران بودند که سفر فضایی پدر و مادر بر کودک تأثیراتی گذاشته باشد و او سالم نباشد. اما هیچ خطری کودک را تهدید نمی‌کرد و او سالم به دنیا آمد و اکنون نیز پزشک است.

زندگی مشترک والنتینا و آندریان بیش از ۱۹ سال دوام نیاورد و آن‌ها از هم جدا شدند، درحالی‌که سال‌ها بود دیگر علاقه‌ای به هم نداشتند. آندریان نیکلایف در سال ۲۰۰۴ درگذشت.

افتخارات و جوایز

والنتینا پس از سفرش قهرمان اتحاد جماهیر شوروی لقب گرفت و عناوین و مدال‌ها و جوایز بسیاری نیز از کشورش و کشورهای دیگر و همچنین سازمان ملل متحد دریافت کرد؛ ازجمله دو مدال لنین، مدال طلای صلح سازمان ملل، و مدال طلای ژولیو-کوری. در مجموع ۱۱ عنوان افتخاری، ۲۰ مدال، و ۲۰ نشان افتخار به وی اعطا شده و همچنین او شهروند افتخاری ۱۸ شهر دنیاست.

گودالی روی ماه به افتخار او و همچنین سیارک سیگال ۱۶۷۱ به افتخار اسم رمز او در مأموریت فضایی‌اش نام‌گذاری شده‌اند. او پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی فعالیت‌های سیاسی‌اش را کنار گذاشت اما هرگز محبوبیتش را از دست نداد. والنتینا ترشکوا همچنان قهرمان روسیه و محبوبیتش در میان مردم هم‌پایه‌ی یوری گاگارین است.

نویسنده:شادی حامدی آزاد