آیا شیر آزمایشگاهی مادر می‌تواند جای شیر خشک را بگیرد؟

دیپا کولکارنی دو فرزند دارد و سختی‌های شیر دادن به بچه‌هایش را به خاطر می‌آورد: “سر بچه اولم آغوز (کلستروم) ترشح شد و بچه سینه‌ام را مکید ولی بعد از آن دیگر شیر نداشتم، برای بچه دومم هم شیر نداشتم.”

آغوز مایعی است که در اولین روزهای بعد از زایمان از پستان مادر ترشح می‌شود و غلیظ و معمولا زرد طلایی است.

“یک ماهی سعی کردم شیرم را بدوشم اما حتی نتوانستم روزی به اندازه یک قاشق هم شیر بگیرم که همان هم بعد از مدتی خشک شد. یا باید به همین روش ادامه می‌دادم و می‌گذاشتم بچه گرسنه بماند یا باید به او غذا می‌دادم”.

دیپا تازه مادر شده بود، فشار بزرگ کردن نوزاد از پا انداخته بودش و سعی می‌کرد با توقعات اجتماعی هم کنار بیاید: “این از آن چیزهایی است که باید بپذیرید و نشان دهید که عرضه‌اش را دارید.”

رویکرد جدید

شیرخشک معمولا از شیر گاو تهیه و طوری فرآوری می‌شود که برای نوزادان مناسب باشد و مواد مغذی برای رشد و نمو را تامین کند. اما شیر خشک مزایای شیر مادر را ندارد. همین نکته الهام‎بخش این دو شرکت بوده است.

شرکت ترتل‌تری‌لبز از سلول‌های بنیادی پستان استفاده می‌کند. یک کنشگر زیستی (بیو رآکتور) این سلول‌ها را سوق می‌دهد به اینکه به سلول غدد شیری تبدیل ‌شوند. سپس این سلول‌ها با فرمول مخصوصی ترکیب می‌شوند که باعث می‌شود شروع به تولید شیر کنند. سپس این شیر تصفیه می‌شود و محصول نهایی به دست می‌آید. در تئوری، از این روش می‌توان برای تولید شیر هر پستانداری استفاده کرد، البته برای این کار به سلول‌های بنیادی نیاز است.

شرکت تازه تاسیس بیومیلک در آمریکا از روش متفاوتی برای تهیه سلول‌های شیرساز استفاده می‌کند. دانشمندان می‌گویند شیر انسان از هزاران جزء مثل پروتئین، اسید چرب، هورمون، باکتری و قند تشکیل شده است و به گفته متخصصان همین پیچیدگی باعث می‌شود بازسازی آن سخت باشد.

دکتر ناتالی شنکر پژوهشگر شیر مادر در امپریال کالج لندن می‌گوید: “شیر انسان از عناصری تشکیل می‌شود که از خون مادر، دستگاه گوارش، سیستم ایمنی، سیستم ایمنی خود پستان و اسیدهای چربی که در بدن مادر تجزیه شده‌اند وارد شیر می‌شوند”.

دکتر شنکر از بنیان‌گزاران “بنیاد شیر انسان” است، نهادی برای حمایت از شیردهی و کمبود بانک شیر در بریتانیا که شیر مادر را به کسانی که به آن نیاز دارند اهدا می‌کند.

آیا این شیر آزمایشگاهی دقیقا مثل شیر طبیعی مادر است؟

دانشمندان می‌گویند فقط می‌توان امیدوار بود که شیر آزمایشگاهی بعضی از عناصر شیر مادر را داشته باشد؛ این شیر بخصوص ایمنی‌زایی و تماس انسان به انسان را که بر ترکیب شیر تاثیر می‌گذارد نمی‌تواند بازسازی کند.

شرکت‌های ترتل‌تری‌لبز و بیومیلک می‌گویند هدفشان جایگزین کردن شیر مادر نیست بلکه می‌خواهند به جای شیر خشک، گزینه‌ای پایدار و مغذی برای والدین تولید کنند.

مکس رای از بنیان‌گزاران ترتل‌تری‌لبز می‌گوید: “شیر مادر بهترین گزینه است و هیچکس نمی‌تواند آن را جایگزین کند. من فکر نمی‌کنم هیچوقت بتوان چنین کاری کرد و فرقی نمی‌کند از چه فناوری‌ای استفاده می‌کنید چون ترکیب شیر مادر بسیار منحصر به فرد است و به محیط مادر، اینکه کجا زندگی و چگونه تغذیه می‌کند بستگی دارد. کاری که ما می‌خواهیم انجام دهیم این است که چیزی بهتر از گزینه موجود تولید کنیم که در اصل پودر شیر گاو است با مقداری عصاره سبزیجات و چیزهای دیگر و با شیر مادر خیلی فرق دارد”.

چند دهه تحقیق علمی نشان داده که شیر مادر مختص و مناسب همان نوزاد تولید می‌شود. ترکیب شیر مادران از نظر ایمنی‌زایی و ژنتیک یکسان نیست و حتی قندهایی که وارد شیر می‌شوند می‌توانند برای هر مادر و نوزاد فرق داشته باشند.

دکتر شنکر می‌گوید: “شیر مادر مثل اثر انگشت، بازنمود اختصاصی تغذیه مادر و فرزند است. این یک فرایند دو طرفه و نتیجه تعامل مادر با محیطش است و بر عکس. اگر مادر در معرض یک باکتری قرار بگیرد، سیستم ایمنی او پادتن‌هایی را تولید می‌کند که بعد وارد پستان و شیر می‌شوند و فرزند را در برابر آن عامل بیماری‌زا محافظت می‌کنند”.

سازمان بهداشت جهانی توصیه می‌کند که مادران حداقل شش ماه اول، خود به کودکشان شیر بدهند. در دنیا چهل درصد شیرخواران زیر شش ماه فقط از شیر مادر تغذیه می‌کنند.

دیپا و خانواده‌اش در شهر دهلی در هند زندگی می‌کنند. او می‌گوید شیر خشک بر فرزندانش تاثیر سوء نگذاشته است: “بعد از ۱۸ سال، من متوجه هیچ تفاوتی در پیوند خودم با دختر و پسرم نشده‌ام و هیچ تفاوتی در سلامتی‌شان هم نمی‌بینم”.

آیا این کار عملی است؟

دکتر شنکر می‌گوید یافتن جایگزین برای شیر خشک و شیر مادر با چالش زیادی مواجه است از جمله اینکه آیا از نظر تجاری یک گزینه پایدار است: “خون و شیر مایعات خیلی متفاوتی نیستند. شیر میلیون‌ها سال تکامل پیدا کرده تا منبع تغذیه و رشد و تکامل سیستم ایمنی و اعضای بدن نوزاد باشد که این باعث پیچیدگی بیشتر آن در مقایسه با خون می‌شود. علی رغم بیش از ۷۰ سال تحقیق در زمینه خون مصنوعی و چالش‌های اهدای خون، هیچ فرآورده خونی تجاری در بازار وجود ندارد که بی‌ضرر و موثر باشد و این تازه بعد از برخی پیشرفت‌های قابل توجه است. وقتی از این دید به آن نگاه کنید، به نظر من احتمال تولید چیزی که به شیر مادر نزدیک باشد غیرممکن است ولی به این معنی نیست که بعضی از عناصر شیر مادر را نمی‌توان تا حدی بازسازی کرد.”

تابستان امسال شرکت بیومیلک، ۳.۵ میلیون دلار و ترتل‌تری‌لبز ۳.۲ میلیون دلار بودجه دریافت کردند. پزشکان و گروه‌های حامی شیر مادر می‌گویند این سرمایه بهتر بود صرف حمایت از مادران برای شیر دادن و دسترسی بهتر به بانک شیر می‌شد.

شرکت ترتل‌تری‌لبز که از دولت سنگاپور بودجه گرفته است می‌گوید حمایت از مادران برای شیر دادن و حمایت از مادرانی که نمی‌خواهند یا نمی‌توانند شیر بدهند، به سرمایه بیشتری نیاز دارد. آقای رای می‌گوید: “به نظر من حمایت نباید منحصر به یک چیز باشد. من فکر می‌کنم در هر دو جنبه باید تلاش کرد، هم مادرانی که قادر به شیر دادن نیستند به شیر مناسب با کیفیت بالاتر یا بهتر دسترسی داشته باشند هم سرمایه زیادی باید صرف آموزش و کمک به شیر دادن مادران شود”.

شرکت ترتل‌تری‌لبز قصد دارد تکنولوژی خود را به تولیدکنندگان شیرخشک بفروشد اما شرکت بیومیلک می‌خواهد محصولش را مستقیم به مشتری بفروشد.

آقای رای می‌گوید: “تکنولوژی خیلی سریع در حرکت است و ما قصد داریم تا سال آینده عرضه محصول را شروع کنیم”.

هدف شرکت ترتل‌تری‌لبز این است که محصولاتش مقرون به صرفه باشند ولی در ابتدا قیمت آنها بالا خواهد بود. آقای رای می‌گوید: “اولین محصول همیشه خیلی گران است ولی بعد از حدود یک سال، محصول در بازار بقدر کافی موجود خواهد بود و قیمت بشدت کاهش پیدا می‌کند. ما انتظار داریم برای این محصول هم همین اتفاق بیفتد اما اوایل ممکن است خیلی گران باشد.”

سلامت محصول “نگرانی اصلی” است

شیرین فرایدی پانزده ماه خودش به فرزند اولش شیر داد ولی به دلیل شغلش نتوانست این کار را برای دختر دومش هم انجام دهد. او می‌گوید: “ده سال قبل که در گرانادا دخترم را به دنیا آوردم، تنها گزینه‌هایی که می‌شناختم یا شیر دادن بود یا شیرخشک”.

شیرین قبول دارد که به عنوان یک مادر جوان از همه گزینه‌ها مثل دوشیدن شیر خودش مطلع نبود و در آن زمان عموما تغذیه نوزاد فقط با شیر مادر پذیرفته بود. او به دخترش از همان اول شیرخشک داد تا بتواند به سر کار بازگردد. اما بعد از شش ماه دخترش دیگر شیرخشک نخورد.

او می‌گوید: “همه چیز را امتحان کردم ولی او هیچ چیزی جز شیر من را نمی‌خورد. به همین دلیل برای اولین بار شیرم را دوشیدم. حالا او شانزده ماهه است و هنوز شیر خودم را می‌خورد. دوشیدن شیر خودم تجربه سختی بود. باعث انزوا بود و از نظر ذهنی خسته کننده و بسته به اینکه چقدر شیر داشتم، ممکن بود دوشیدن شیر نیم ساعت هم طول بکشد. از شیر دادن دردناک‌تر هم بود. بِکِش بِکِش مدام بود”.

شیرین می‌گوید راغب به استفاده از شیر زیست‌مهندسی بجای شیرخشک یا شیر مادر نیست: “فکر می‌کنم مثل هر مادر دیگر نگران ضرر آن هستم، بخصوص اینکه در آزمایشگاه درست شده. نوزاد بسیار آسیب‌پذیر است و به همین دلیل حتی اگر بگویند صد در صد بی‌ضرر است، باز هم خیالم راحت نخواهم بود. احتمالا از همان شیر خشک استقاده می‌کنم”.

شرکت ترتل‌تری‌لبز می‌گوید از بزرگترین چالش‌هایش این است که افراد را درباره نحوه تولید شیر آزمایشگاهی آموزش دهد. این شرکت می‌گوید محلول کشت سلول حاوی هیچ ماده شیمیایی یا مصنوعی نیست. آقای رای می‌گوید: “محیط کشت یا محلولی که سلول‌ها را در آن قرار می‌دهیم، بدن انسان یا گاو را شبیه‌سازی می‌کند. انسان بدون هیچ مشکلی می‌تواند آن را مصرف کند”.

منتقدان درباره شفافیت محصولات جدید و مقررات مربوط به آن ابراز نگرانی می‌کنند. شرکت ترتل‌تری‌لبز می‌گوید بیشتر اطلاعات مربوط به خود شیر، محصول نهایی و اینکه چگونه و چطور تولید می‌شود پیش از عرضه هر محصول منتشر خواهند شد: “هیچ کدام از اینها بدون آزمایش‌های گسترده و کارآزمایی به بازار نخواهد رسید بخصوص اگر بخواهید با یک شرکت بزرگ شیرخشک کار کنید که مردم به آن اعتماد دارند”.