بعد از جنگ جهانی اول شور و احساسات ملی در میان ایرانیان جانی تازه گرفت و در مجامع و مطبوعات لزوم قدرشناسی از فردوسی و احداث بنایی شایسته بر فراز مدفن او مطرح شد.
در ۱۳۳۸ هجری قمری مصادف با ۱۲۹۹ خورشیدی، محمدتقی بهار، در هفته‌نامه نوبهار مقاله ای درباره احداث این بنا نوشت. پس از تاسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، رییس آن، محمدعلی فروغی تلاش هایی را برای احداث آرامگاه آغاز کرد. هدف این بود که ساخت آرامگاه این شاعر بزرگ با هزینه مردم و بدون استفاده از بودجه دولت صورت گیرد بنابراین در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه ای از مردم خواسته شد که کمک های خود را به حساب انجمن واریز کنند.
در اردیبهشت سال ۱۳۰۵ کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی، ماموریت یافت که با گروهی از طرف انجمن همراه شود و برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی به توس برود.
آنها در باغی به وسعت ۲۳۰۰۰ مترمربع، متعلق به حاج میرزا علی، قایم مقام نایب التولیه (کسی که به نیابت متولی، تولیت موقوفه ای را تعهد کند)، تخت گاهی به طول ۶ و عرض ۵ متر یافتند و متوجه شدند که همان مدفن فردوسی است. حاج میرزا محمدعلی، باغ را برای ساخت آرامگاه به رضاشاه تقدیم کرد و او نیز آن را به انجمن آثار ملی بخشید. حسین‌ملک -موسس موزه و کتابخانه ملک- نیز ۷۰۰۰ مترمربع از زمین های اطراف باغ را به انجمن وقف کرد تا مجموعه زمین برای احداث آرامگاه به ۳۰۰۰۰ متر مربع برسد.
در ابتدا، قرار شد طراحی نقشه آرامگاه را ارنست اميل هرتسفلد -باستان شناس آلمانی- انجام دهد اما اعضای انجمن طرح وی را نپذیرفتند. سپس آندره گدار، معمار و باستان شناس فرانسوی، مقبره را طراحی کرد. پس از آن، کیخسرو شاهرخ طراحی بنا را به کریم طاهرزاده بهزاد-مهندس و معمار سرشناس- سپرد اما انجمن طرح او را نیز نپذیرفت. در نهایت قرار شد مسابقه ای بین هرتسفلد، آندره گدار، نیکلای مارکف -معمار گرجستانی‌تبار- و طاهرزاده بهزاد برگزار و طرح برتر انتخاب شود. سرانجام طرح طاهرزاده بهزاد در سال ۱۳۰۷ در انجمن تصویب شد. طرح وی به سبک ساختمان‌های هخامنشی بود که سرستون‌های بلند داشت و در سه طبقه میان باغی بزرگ ساخته می شد. اندکی بعد اجرای این نقشه را متوقف کردند و طراحی نقشه‌ای دیگر را در دستور کار قرار دادند. گدار این طرح تازه را کشید و از فرانسه به ایران فرستاد. عبدالحسین تيمورتاش که وزیر دربار بود، بر ساخت سقف هرمی برای بنا تاکید داشت و تغییراتی را در نقشه گدار ایجاد کرد. بنا به شکل اهرام مصر طراحی و مراحل ساخت آن آغاز شد. با مورد غضب واقع شدن تیمورتاش توسط رضا شاه در سال ۱۳۱۰ و پدیدار شدن شکاف در سقف هرمی، بنا رها شد و دوباره کریم طاهرزاده بهزاد، ماموریت طراحی مقبره جدید را بر عهده گرفت.
اعضای انجمن با سقف هرمی مخالف بودند چرا که فردوسی شاعری ایرانی بود؛ اما این نوع سقف مربوط به معماری مصر و فراعنه می شد. طاهرزاده بهزاد سقف هرمی نقشه گدار را با سقفی پلکانی جابه جا کرد و به این ترتیب پس از کش و قوس‌های فراوان و انتخاب طراحان متعدد، این طرح در ۲۸ مهر ۱۳۱۲ خوشیدی به تصویب نهایی رسید. نظارت بر ساخت طرح تازه نیز بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد و حسین حجارباشی زنجانی و تقی درودیان به عنوان مشاوران ساخت در این امر مشارکت کردند.
بنای آرامگاه از کف ۱۸ متر ارتفاع داشت و مقبره در وسط آن قرار می گرفت. سنگ مرمر نفیسی بر روی مقبره گذاشته شد که یک متر بالاتر از کف قرار داشت. یک ایوان ۴۰ متری بنا را احاطه می کرد و سقف آن مزین به کاشی های معرق و مقرنس بود.
مقبره و ایوان آرامگاه را از سیمان و آهن و … ساخته و با سنگ مرمری بنام سنگ خلج تزیین شد. اشعار کتیبه‌ها را به خط استاد عمادالکتاب نوشته و سپس بر سنگ های نما انتقال دادند و تصاویری از شاهنامه توسط بهترین حجاران بر روی دیوارها حک کردند.
ساخت آرامگاه جدید که مقدماتش در سال ۱۳۱۱ آغاز شده بود، پس از ۱۸ ماه تلاش و پیاده سازی طرح های متعدد خاتمه یافت و برای افتتاح در جشن هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد. جالب است بدانید برای تامین کسری هزینه های ساخت این آرامگاه ۱۶۰۰۰۰ بلیت بخت‌آزمایی ده ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع کردند
بازسازی بنای آرامگاه
عدم انجام محاسبات فنی دقیق در طراحی بنا به ویژه عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، باعث شد تا در همان سال های اولیه پس از احداث، ساختمان شروع به جذب رطوبت و نشست کند. آسیب ها به حدی بود که تعمیرات و مراقبت ها در ۳۰ سال هم پاسخگو نبود و به اجبار مساله تجدید بنا مطرح شد. در سال ۱۳۴۳ به دستور انجمن آثار ملی، بازسازی بنا با حفظ ویژگی های ظاهری بنای آسیب دیده با نظارت مهندس هوشنگ سیحون آغاز شد و در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید.
این آرامگاه چگونه بازسازی شد؟
در ساخت مجدد بنای آرامگاه، ابتدا جنس خاک و سایر عناصر و عوامل دخیل در کار را بررسی و سپس شروع به کار کردند. برای آنکه ظاهر بنا حفظ شود از قسمت های مختلف آن عکس گرفتند و سنگ های نما پس از تخریب شماره گذاری شد.
پس از خاکبرداری به عمق ۵ متر در ابعاد ۳۰ در ۳۰ متر، پی بنا با بتن احداث شد و سایر قسمت های بنا با مصالح مقاوم و مرغوب مانند سیمان ،آهن و سنگ مجددا ساخته شدند. مهندسان، بنای جدید را بر ستون های متعددی استوار کردند که ۲۴ ستون در زیرزمین (همان طبقه اول) و ۸ ستون در طبقه دوم قرار داشت. قطر ستون ها را ۷۰ سانتیمتر در نظر گرفتند و به شکل بیست گوشه منظم ساختند.
تزیین نما با همان سنگ های بنای قبلی صورت گرفت و قسمت های داخلی بنا با سنگ های مرمر به صورت زیر پوشانده شد:
- در قسمت زیرزمین با سنگ های مرمر به ابعاد ۲۰ در ۵۰ سانتیمتر
- کف تالار با سنگ های مرمر به ابعاد ۹۰در ۹۰ و ۴۰ در ۹۰
چه تغییراتی روی بنا انجام شد؟
نمای بیرونی بنای فعلی شبیه بنای پیشین است؛ اما تفاوت هایی نیز در آن به چشم می خورد. مثلا در گذشته داخل آن کوچکتر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌عرض شرقی و غربی بود. بخش بالایی بنا نیز که در ساخت پیشین، توپر بود، این بار میان تهی احداث شد. نماسازی دیوارهای بنا نیز با سنگ هایی از منطقه توس صورت پذیرفت و کاشی کاری و تزیین زیر زمین با کاشی های معرق و با الهام از عناصر تزیینی دوران هخامنشی و دوره حیات فردوسی (قرن چهارم هجری) انجام شد. سنگ نوشته ها و نقش برجسته ها در مورد فردوسی و … نیز به کار گرفته شدند و بر جذابیت بنا افزودند.
حقایقی جالب درباره بازسازی آرامگاه فردوسی
گفته می شود در ساخت بنای آرامگاه از ملات ساروج استفاده شده بود و به راحتی تخریب نمی شد بنابراین برای جدا کردن سنگ ها، چاله ای کنده و باروت برای انفجار کار گذاشته می شد. پس از انفجار، سنگ ها از بنا جدا و شماره گذاری می شد. سپس آنها را به قسمت دیگری از باغ انتقال می دادند تا بعدا دوباره به همان ترتیب روی هم سوار شوند.
در طول ۴ سال بازسازی بیش از ۲۵۰ کارگر مشغول به کار بودند. در آن زمان حقوق یک سرکارگر ۱۷ تومان بوده و کارگران هم بسته به زور بازوی‌شان از ۳ تومان تا ۴ تومان و ۵ قِران دریافت می کردند. در اسناد، بودجه بازسازی کل آرامگاه نزدیک به ۷ میلیون است که بیشتر آن را از طریق فروش بلیت بخت آزمایی تامین کردند.
سنگ مزار فردوسی و سنگ تصویر فروهر از جمله سنگین ترین سنگ های این مجموعه هستند که وزن تقریبی آن ها را چهار تن تخمین می زنند.
در جریان این بازسازی استخوان های فردوسی یک بار از قبر بیرون آورده شده و پس از ساخت آرامگاه دوباره به سرجای خود بازگردانده شده است. این کار توسط فردی به نام قاسم ارفع صورت گرفته است.
به هنگام نبش قبر دو جمجمه از مدفن فردوسی بیرون آمد که کسی پاسخی برای آن نیافته و برخی احتمال می دهند که شخص دیگری نیز در اینجا دفن بوده است.
تمامی سنگ های مورد استفاده در بازسازی آرامگاه توسط مهندس حسین جودت، نماینده شرکت ایتالیایی کاجته به این مکان آورده شده اند.