خیلی خوشحال بودم که قرار بود واکسن بزنم. من از زمانی که فقط چند تفر مبتلا به کرونا در ووهان شناسایی شده بودند، موضوعات مربوط به همه‌گیری از جمله مسابقه برای ساخت واکسن کرونا را گزارش کرده بودم و حالا نوبت خودم بود که آستینم را برای تزریق واکسن بالا بزنم. این لحظه برایم مهم بود ولی می‌خواهم درباره آن با شما صادق و روراست باشم: واکسن مرا غافلگیر کرد.
البته این را هم بگویم که پس از این تجربه هم، باز هم واکسن کرونا را می‌زدم. یعنی ترجیح می‌دهم به جای گرفتن کرونا، یک سال دیگر تعطیلی و محدودیت یا ابتلای یکی از عزیزانم، دچار عوارض جانبی واکسن شوم. نوبت اول واکسن آکسفورد/آسترازنکا را ساعت نه و نیم صبح به من زدند. عصر همان روز بسرعت حالم بد شد و تا سه روز بعد بسختی می‌توانستم از تخت بیرون بیایم. بدترین عوارض جانبی من میگرن و استفراغ بود ولی بدن درد، لرز و خستگی هم داشتم و در تخت خواب ناله می‌کردم “چرا من؟”
وقتی حالم خوب شد با خودم فکر کردم چرا عوارض جانبی واکسن در بعضی شدیدتر است و آیا حال بد من یعنی پاسخ ایمنی بدنم بسیار قوی بوده است؟
عوارض جانبی واکسن کرونا چگونه بوجود می‌آیند؟
واکسن کرونا بدن را “فریب” می‌دهد و بدن فکر می‌کند که با ویروس کرونا در حال مبارزه است و پاسخ ایمنی طبیعی به یک عفونت آغاز می‌شود. اولین واکنش ممکن است در همان جای تزریق واکسن باعث تورم و درد شود. واکسن سیستم ایمنی را بسرعت فعال می‌کند که می‌تواند بر تمام بدن تاثیر بگذارد و علائمی مشابه آنفلوآنزا، تب، لرز و حالت تهوع ایجاد کند.
روفسور النور رایلی پروفسور ایمنی‌شناسی و بیماری‌های عفونی در دانشگاه ادینبورگ می‌گوید پاسخ ایمنی مانند یک سامانه هشدار آتش سوزی کار می‌کند که با انتشار موادی در بدن اعلام می‌کند مشکلی بوجود آمده است: “این پاسخ ایمنی را تحریک می‌کند و سلول‌های ایمنی را به اطراف بازوی شما می‌فرستد تا ببینند چه اتفاقی افتاده است”. همین مواد که مثل علائم هشدار عمل می‌کنند باعث می‌شوند پس از واکسن، موقتا حال برخی بد شود.
چرا عوارض جانبی واکسن در بعضی بیشتر است؟
عوارض جانبی واکسن را همه یکسان تجربه نمی‌کنند. حالِ بعضی‌ها اصلا بد نمی‌شود و بعضی فقط کمی بی‌حال می‌شوند ولی می‌توانند سر کار بروند و عده‌ای هم باید استراحت کنند تا حالشان خوب شود. پروفسور آندرو پولارد که سرپرستی کارآزمایی‌های واکسن آکسفورد/آسترازنکا را به عهده داشت گفت: “یک مسئله بسیار مهم سن است. هرچه بالاتر سن باشد، عوارض جانبی کمتر است، بالای ۷۰ سال تقریبا هیچ عارضه جانبی ندارد”.
ولی دو فرد همسن ممکن است واکنش بسیار متفاوتی به واکسن داشته باشند. پرفسور رایلی می‌گوید “تفاوت ژنتیکی” زمینه‌ساز این تفاوت است؛ یعنی سیستم ایمنی بعضی افراد کمی شدیدتر عمل می‌کند و مستعد واکنشی تهاجمی است. او به من گفت: “کسانی مثل تو که دچار علائم شدید مشابه آنفلوانزا می‌شوند، بدنشان بیش از اندازه واکنش نشان داده است. ممکن است تو هم از آنهایی باشی که وقتی سرما می‌خوری یا آنفلوانزا می‌گیری حالت خیلی بد می‌شود.” عامل دیگری که احتمال عوارض جانبی را کمی افزایش می‌دهد، ابتلای قبلی به کروناست که در برخی ممکن است واکسن باعث پاسخ ایمنی قوی شود.
آیا شدت عوارض جانبی به معنی ایمنی بیشتر است؟
من خودخواهانه امیدوار بودم شدت عوارض جانبی به معنی پاسخ ایمنی شدید باشد و تحقیق درباره واکسن‌های قبل از کرونا شواهدی برای آن یافته باشند. پرفسور پولارد می‌گوید: “نمونه‌هایی وجود دارند، مانند همه گیری جهانی آنفلوآنزای سال ۲۰۰۹ که عوارض جانبی شدیدتر به معنی پاسخ ایمنی قوی‌تر بود”. ولی این درباره واکسن کرونا صدق نمی‌کند: “بسیار جالب است که افراد مسن که عوارض جانبی کمتری داشتند، دقیقا همان پاسخ ایمنی را پیدا کردند”.
این مسئله را با همکاری دو نوع پاسخ ایمنی می‌توان توضیح داد. اولی پاسخ ایمنی ذاتی نام دارد و همان سامانه هشدار آتش سوزی است. دومی پاسخ اکتسابی است، یعنی سیستم ایمنی یاد می‌گیرد و بعد به یاد می‌سپارد که چگونه با عفونت مبارزه کند، چگونه برای تولید پادتن‌های مناسب سلول‌های B طراحی کند و سلول‌های T بسازد که بتوانند به هر سلول بدن که عفونی شده حمله کنند. پروفسور رایلی می‌گوید: “پاسخ ایمنی ذاتی است که بر حسب سن در افراد متفاوت است و همان چیزی است که شدت عوارض جانبی را تعیین می‌کند. فقط کمی پاسخ ذاتی کافی است تا پاسخ اکتسابی را فعال کند و سلول‌های B و T را برای محافظت بسازد”.
آیا نوبت دوم واکسن هم به همین بدی خواهد بود؟
طبیعی است تجربه عوارض جانبی پس از نوبت اول، نگرانی از این عوارض در نوبت دوم را داشته باشد. با این حال به من اطمینان خاطر دادند که چنین نخواهد شد. پروفسور پولارد که کارآزمایی‌های واکسن آکسفورد/استرازنکا را انجام داده به من گفت: “نویت دوم تو بیعارضهتر خواهد بود. عوارض نوبت دوم در مقایسه با اول بسیار خفیف است”. او البته اضافه کرد بعضی یافته‌ها نشان می‌دهند نوبت دوم واکسن فایزر ممکن است عوارض جانبی بیشتری از نوبت اول ایجاد کند.
آیا اصلا باید درباره عوارض جانبی صحبت کنیم؟
چند نفر بعد از واکسن، دچار لختگی خون شدند و این باعث نگرانی‌هایی درباره عوارض جانبی واکسن آکسفورد/استرازنکا شد. قبل از شروع واکسیناسیون هشدار داده بودم که ممکن است مشکلات تصادفی به حساب واکسن گذاشته شوند. به گفته سازمان پزشکی اروپا “هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که واکسیناسیون باعث این شرایط شده باشد”.
البته عوارض جانبی واقعی هم وجود دارند و پروفسور پولارد می‌گوید صراحت و صداقت در این باره بسیار مهم است، اگر بدانید ممکن است چند روزی حالتان خوب نباشد و شاید لازم باشد کمی استامینوفن بخورید و بعد هم مسئله برطرف می‌شود خیلی فرق می‌کند تا این را ندانید که می‌تواند باعث نگرانی زیادی شود.